(door Wim Heistek)
Een belangrijke factor in het ontwerp voor de wijk Ommoord was het groen. Als men nu vanuit de lucht of vanaf een hooggelegen verdieping van bijvoorbeeld de Binnenhoftoren de wijk overziet, valt direct op hoeveel groen Ommoord herbergt. Te midden hiervan vindt men, op loopafstand van ons woongebouw, een zeer bijzonder natuurgebied: de Wijktuin.
Hoe het begon
Geert Bos, die in 1971 in Ommoord kwam wonen, zag in de naaste omgeving van zijn toenmalige woning aan de Dawesweg overal braakliggende stukjes land met wilde planten en bloemen. Hij moest er niet aan denken dat deze stukjes land nog eens zouden veranderen in strakke gazons. Hij schreef een pamflet met een pleidooi voor een ‘natuurlijke groenvoorziening’ en het handhaven van de ‘wilde landjes’ en zette zich af tegen de gebruikelijke rechttoe-rechtaangroenvoorziening.
Het initiatief kon niet los worden gezien van een subsidie die door de overheid aan de wijk was verleend in het kader van Experimenteel Welzijnsbeleid. Deze subsidie van maar liefst zes miljoen gulden was bestemd voor een aantal extra voorzieningen in de wijk, waarvoor ideeën door de bevolking zelf moesten worden aangedragen en dan samen met de gemeente ontwikkeld. Op 23 september 1971 vergaderde de Stichting Wijkgemeenschap Ommoord (SWO) en werden beslissingen genomen over de besteding van de subsidie. Ook werden werkgroepen geformeerd die zich met allerlei facetten in de wijk zouden gaan bezighouden. Een van deze groepen was de werkgroep groenvoorziening, die zich duidelijk gemotiveerd stelde achter het pamflet, dat inmiddels de naam ‘gedachten over groen’ had gekregen.
Vrij spoedig daarna werd richting gegeven aan de toen nog niet duidelijke werkwijze van de groep door een lezing van landschapsarchitect Louis le Roy, een pleitbezorger van natuurlijke groenvoorziening in een stedelijke omgeving. Na een onderhoud op 13 november 1971 tussen gemeente, SWO en de projectgroep was de Plantsoenendienst en Stadsontwikkeling bereid met de werkgroep een experiment te beginnen over alternatieve groenvoorziening. Wel moesten de wijkbewoners met de plannen akkoord gaan en dat deden zij op 8 januari 1972 bij een drukbezochte manifestatie in de Open Hofkerk.
De aanleg kon beginnen
Een paar weken later werd het terrein aangewezen dat zou worden ingericht naar de ideeën van de groengroep. Het terrein had al een groenbestemming waarvoor geld was gereserveerd en de aanspraak op de pot van zes miljoen was dus niet nodig. De organisatie was gericht op een directe spontane inbreng van de wijkbewoners. De Plantsoenendienst stelde één man beschikbaar om het project te begeleiden. Deze regelde ook het machinale grondwerk, de aanschaf van handgereedschap, heesters, bomen en andere gewassen.
De uitgangspunten bij het realiseren van de tuin waren dat de charme van een ‘wild landje’ behouden zou blijven en dat alles er mocht groeien wat er vanzelf inkwam, eventueel verrijkt door menselijke inbreng. Ook moesten de eigenaardigheden van het terrein blijven zoals ze waren en diende er een toegankelijkheid te komen door middel van paden en banken.
Twee delen
De huidige Wijktuin bestaat uit twee delen met elk een eigen geschiedenis. Het eerste deel werd aangelegd op een langgerekt terrein van zo’n tweeënhalve hectare. Op dit terrein was in 1970 en 1971 alle puin van sloop- en bouwafval uit de wijk gestort. De puinbergen zorgden voor hoogteverschillen en dat waren natuurlijk interessante uitgangspunten. Voor het water dat door de druk van het puin een uitweg zocht, werden enkele putten gegraven, waardoor onder andere ‘Het Ven’ ontstond.
In januari 1972, anderhalve maand voor het terrein werd toegewezen, was al begonnen met het graven van de singel en begin maart was dat graafwerk al ver gevorderd. Op het moment dat de groengroep zich met de tuin ging bezighouden, kon men regelen dat vanaf dat moment de grond uit de singel meteen over de puinbergen werd verspreid.
Eind maart 1972 was het graaf- en grondwerk zo goed als klaar. Hierna volgden heel wat weekends met veel ‘handwerk’: alles moest gedaan worden om het gebied dat alleen maar uit zwarte grond bestond, begroeid en toegankelijk te maken. Alles wat vanzelf kwam liet men groeien. Maar ook moesten de paden worden geëffend en tegen de hellingen muurtjes van keien en klinkers gestapeld. Waterplanten werden overgebracht uit singels in de buurt, struiken en heesters kwamen uit plantsoenen die elders moesten verdwijnen. Bovendien werd een tiental parkbanken geplaatst. Op 13 januari 1973 kreeg de tuin de naam Wijktuin.
Uitbreiding aan de overkant
Aan de overzijde van de singel lag een weiland van zo’n anderhalve hectare waar tot 1973 nog volop werd gehooid. Oorspronkelijk was voor dit gebied een flatgebouw gepland. In 1974/1975 werd hier een groengebied aangelegd naar het ontwerp van een van de vrijwilligers van de groengroep. Hier echter geen puinbergen en dus ook geen verhogingen in het landschap, maar wel een waterpartij, twee eilandjes en speels lopende paden. Dat plan werd geheel door de gemeente uitgevoerd. Omdat daarna ook het onderhoud van deze ‘westelijke wijktuin’ door de gemeente werd gedaan, bleef het jarenlang buiten de bemoeienis van het team vrijwilligers; men had er geen emotionele of praktische binding mee. Ook nadat in 1978 een brug over de singel werd geplaatst, bleef de singel de grens.
Dit deel dreigde te worden verwaarloosd tot in 2002 bewoners van de nabijgelegen Curieflat zich meldden en het westelijke deel meer in beeld kwam. In 2006 startten zij een burgerinitiatief, het zogenaamde ‘Groene Duimenplan’. Er werd begonnen met het opknappen. Inmiddels was de hele ploeg vrijwilligers er zo bij betrokken dat werd besloten ook dat westelijke deel voortaan te gaan onderhouden.
Daarmee werd na 33 jaar de westelijke wijktuin een onderdeel van de Wijktuin. De singel, die altijd de grens was tussen oost en west, ligt er nu middenin. In de loop der jaren werd steeds duidelijker dat wat als een experiment was begonnen, een niet meer weg te denken element is geworden in Ommoord.
Vrijwilligers
In de teksten kwam al naar voren dat vanaf het begin het leeuwendeel van de werkzaamheden letterlijk in handen is geweest van vrijwilligers. In de eerste jaren hebben zij de tuin aangekleed en later hadden ze – en dat hebben ze nog – de zorg voor begeleiding, onderhoud en schoonhouden. De groep van het eerste uur dunde op den duur uit met het gevolg dat er omstreeks 1980 nog maar enkelen over waren. Daardoor verminderde de zorg voor de Wijktuin en raakte deze in de loop van de jaren tachtig zelfs in verval. Nadat in 1989 de noodklok werd geluid, trad in 1990 een nieuwe groep vrijwilligers aan om het werk in de tuin voort te zetten. Sindsdien is een constante groep actief, weliswaar in een wisselende samenstelling. Er haakt wel eens iemand af, maar er komen er ook weer bij. Elke woensdagmiddag is men er om een paar uur in de tuin te werken, samen met twee man van de Ecoploeg van Gemeentewerken, die het machinale werk doen indien nodig.
Waardering
Zo’n natuurgebied als de Wijktuin in een moderne wijk als Ommoord is een bijzonderheid. En zo is het ook bedoeld: als een tegenwicht tegen de overweldigende bebouwing eromheen. Als je in het midden van de Wijktuin bent, zie je niets van de flats eromheen en waan je je in een uitgestrekt natuurgebied, ergens ver weg.
In 2006 heeft Groenpunt Rotterdam, een samenwerkingsverband tussen onder meer het Rotterdams milieucentrum en het NIVON (Nederlands Instituut voor volksontwikkeling en natuurvriendenwerk), de Wijktuin uitgeroepen tot het mooiste stuk groen van heel Rotterdam. De prijs werd niet alleen uitgereikt omdat de Wijktuin mooi was, maar ook omdat de natuur in de Wijktuin haar eigen gang mag gaan. In 2007 werd de hele Wijktuin, oost en west inclusief de singel, als één geheel bij Gemeentebesluit tot Natuurgebied uitgeroepen en de Wijktuin is daarmee officieel een beschermd gebied.
De foto bovenaan in dit artikel is afkomstig uit de privécollectie van de auteur; alle andere foto’s komen uit de collectie van de Historische Commissie De Ommoordse Polder.
Voor de teksten is gebruikgemaakt van Nieuws Ommoord nummer 13, jaar 2015 en de brochure Wijktuin Ommoord, uitgegeven maart 2019.
04.03.2021